BAŞMÜFTÜLÜĞÜN KURULUŞ SÜRECİ VE İLK BAŞMÜFTÜ
Vedat S. Ahmed
Kaderin cilvesi Bulgaristan Müslümanlarının hayatlarını azınlık olarak sürdürmelerini lâyık görmüş ve bir asrı aşkın zamandan beri bu böyledir. Bu durumda Bulgaristan Müslümanlarının varlık ve kimliklerini korumaları için son derece önemli olan üç husus vardır. Bunlar, 1929 yılında düzenlenen ilk ve tek Bulgaristan Türkleri Millî Kongresi’nin de ana gündem maddeleridir. Biz onları şöyle sıralayabiliriz:
1. Dinî kimliğin muhafazasını temin edecek dinî kurumlar;
2. Müslüman-Türk kültürünü koruyup geliştirecek hayır/sivil toplum kuruluşları;
3. İlk iki noktanın gerçekleşmesini mümkün kılacak eğitim kurumları.
Bu yazımızın konusu dinî kurumlarımızın başı olan Başmüftülüğün fiilen kuruluşuna giden yolu izlemek ve 100. yılı münasebetiyle ilk Başmüftü seçimi ele almaktır.
Bulgaristan Müslümanlarının Dinî Yönetiminin Temelleri
Bulgaristan’da din özgürlüğünün temelleri hususunda ilk teminatı Batılı devletlerin baskısıyla imzalanan Berlin Anlaşması’nın 5. maddesinde görmekteyiz. Bu Anlaşma’nın direktifleri doğrultusunda 1879 yılında hazırlanan Bulgaristan’ın ilk temel belgesi Tırnova Anayasası’nın 40. maddesinde din özgürlüğü ve 42. maddesinde din işlerinde mevzuat çerçevesinde bağımsızlık verilmesi söz konusudur. Bunlara rağmen Bulgaristan Müslümanlarının dinî teşkilâtının en üst/merkezî kurumu uzun yıllar oluşturulamamış, bu görevi temsilî olarak uzun zaman Sofya Müftüsü ifa etmiştir.
Bütün eksiklerine rağmen 1895 yılında kabul edilen Müslümanların Dinî İdarelerine Dair Muvakkat Tâlimâtnâme ile bazı ciddî adımlar atılmıştır. Ancak bunların bir kısmı sadece kâğıt üzerinde kalmıştır. Nitekim bu belgeye göre, Bulgaristan Müslümanlarının dinî önderinin Başmüftü, müftülük teşkilâtının üst kurumunun ise Başmüftülük olacağı kararlaştırılmıştır. Ancak bu karar 15 yıl askıda kalmıştır.
Bu konudaki daha somut adımlar 1909 yılında atılmıştır. Çünkü Osmanlı Devleti’nde yaşanan siyasî buhran ve II. Meşrutiyet’in ilânı esnasındaki boşluktan istifade ederek Bulgar Devleti, 22 Eylül 1908 tarihinde bağımsızlığını ilân ederek müstakil bir krallık/çarlık olmuştur. Birkaç ay sonra Bâb-ı Âlî’nin de bu bağımsızlığı kabul etmesi sonucunda iki devlet arasında 19 Nisan 1909 tarihli İstanbul Protokolü imzalanmıştır. Bu Protokol’e ek olarak iki ülke arasında Müslüman topluluğun hukukunu ele alan bir Mukâvelenâme (Müftülük Sözleşmesi) imzalanmıştır. Sekiz madde ihtiva eden bu ikili antlaşma ile daha önce askıda kalan Başmüftü meselesi kesinleştirilmiştir.
Buna göre, Başmüftü, müftü ve müftü vekillerinin katılımıyla müftüler arasından seçilecektir. Daha sonra Bulgaristan Mezâhip (Diyanet) Bakanlığı vasıtasıyla Meşihatin/Şeyhülislâmın onayını aldıktan sonra göreve başlayacaktır. Sonra da Başmüftü, Müslüman cemaatin katılımıyla seçilecek müftülerin göreve başlamaları için Meşihatin onayını temin edecektir.
Başmüftü, Bulgaristan Müslümanları ve müftüleri ile iki devletin ilgili kurumları arasında münasebetlerde aracılık edecektir. Dinî işlerle birlikte İslâmî hayır kurumlarının çalışmalarını da takip edecek olan Başmüftü ayrıca nikâh, talâk, veraset ve vesayet gibi İslâm hukuku ile ilgili hususların şer‘î usullerle çözümü, vakıfların idaresi, dinî okulların ve umumî Müslüman okullarının denetiminden sorumludur. (Bu görevlere ilâveten 29 Eylül 1913 tarihinde imzalanan İstanbul Sulh Muâhedenâmesi ile Başmüftünün bir “Nüvvâb” okulu açması ve yeni bir nizâmnâme/tüzük hazırlaması kararlaştırılmıştır.)
İlk Başmüftü Seçimi
Bundan hareketle projesi çizilen müftülük teşkilâtını yeniden yapılandırmak ve Başmüftülüğün fiilen çalışmasını sağlamak amacıyla bir yıl sonra, 25 Nisan 1910 tarihinde Müslüman cemaat sancak müftülerini seçecek delegeleri seçmiştir. Bunun hemen akabinde 9 Mayıs tarihinde o dönemde var olan 14 bölgenin sancak müftüleri seçilmiştir. Bu dönemde ayrıca 20 müftü vekili bulunmaktadır. Oy hakkına sahip bu 34 müftü ve müftü vekilinin katılımıyla 8 Arlık 1910 tarihinde ilk Başmüftü seçimi için Sofya’da toplantı düzenlenmiştir. Başmüftünün sancak müftüleri arasından seçileceği kararına uygun olarak Başmüftü adayı olan müftülerin adaylıklarını koymaları daha önceden ilân edilmiştir. Bu ilânda Başmüftü adaylarının yüksek seviyede din eğitimi görmüş ve Bulgaristan vatandaşı olmaları gerektiği ifade edilmiştir.
Bu önemli ve sorumlu makam için iki aday çıkmıştır. Osman Keskioğlu’nun ifadesiyle bunların birincisi: Geniş fıkıh bilgisi, dürüstülük, doğruluk ve kimsenin eline âlet olmama gibi özelliklere sahip olup beş yıldan beri Sofya Müftüsü makamında bulunan Şumnulu Hocazâde Mehmet Muhyiddin Efendi’dir. Babası da daha önce Şumnu Müftüsü olarak görev yapmış değerli bir âlim olan Hocâzâde Efendi, İstanbul medreselerinde tahsil görmüş ve döndükten sonra uzun zaman Şumnu Müftüsü ve aynı şehirdeki Eski Cami Medresesi müderrisi olarak görev yapan değerli bir zattır. İkinci aday ise faal ve atılgan birisi olup Vidin Müftüsü makamında bulunan Süleyman Rüşdi Efendi’dir. Yapılan oylama sonucunda 34 oy sahibinin 25’inin desteğini alan Hocazâde Mehmed Muhyiddin Efendi, Bulgaristan Müslümanları tarihinde seçilen ilk Başmüftü olmuştur.
Başmüftülük Çalışmaya Başlıyor
Bu seçim yapıldıktan sonra Hocazâde Efendi, değişik sebepler yüzünden (muhtemelen iki devlet arasındaki ilişkiler yüzünden) uzun zaman Şeyhülislâm tarafından verilmesi gereken menşur ve mürâseleyi (müftülük ve kadılık yetki belgesi) alamamakla birlikte göreve başlamıştır. Fiilen bu seçimden sonra çalışmaya başlayan Başmüftülük kurumunda kısa zaman sonra Sofya Müftüsü ve Başmüftü Vekili olarak Duştubaklı Süleyman Faik Efendi görevlendirilmiştir. Ayrıca Başkâtip olarak da Hacıoğlu-Pazarcıklı Mehmed Celil görevlendirilmiş ve kurumun iskeletini oluşturan bu üçlü beş yıl birlikte çalışmışlardır. Birinci Dünya Savaşı esnasındaki karışıklıklar sebebiyle 1915 yılında süresi dolunca Başmüftülük makamından ayrılan Hocazâde Efendi’nin yerine yeni Başmüftü seçilememiş ve Başmüftülük görevi vekâleten değişik müftüler tarafından yürütülmüştür. Savaş sonrasında, 1920 yılında Süleyman Faik Efendi seçimle işbaşına gelen ikinci Başmüftü olarak, Hocazâde Efendi Başmümeyyiz (Temyiz Hâkimi) ve Mehmed Celil de Müessesât-ı Diniye ve Vakfiye Müdürü olarak yine göreve başlamışlardır. Bu değerli insanlar, hem ilk dönemlerinde, hem de ikinci dönemlerinde son derece öenmli işlere imza atmışlar. Başmüftülük ve birimlerinin kurulması, gerekli mevzuatın hazırlanması, kadroları yetiştirecek Nüvvâb okulunun açılması, vakıfların düzene konması ile ilgili temeller 1910-1915 arasında atılmış, bazı kusurları olsa da kurumun yapısı 1920-1928 yılları arasında oluşturulmuştur.
Başmüftü olmalarından önceki ve sonraki çalışmaları takdir edilmesi sebebiyle Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde ilmiye sınıfında görev yapanlara verilen üst derecelerden Hocazâde Mehmed Muhyiddin Efendi’ye “Edirne Pâyesi”, Süleyman Faik Efendi’ye ise “İzmir Pâyesi” verilmiştir.
Kaynak: http://kircaalibugun.blogspot.com/
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder