BULGARİSTAN'DA İSLAM (1878-2018)

 

FİLİBELİ HOCAZADE SADETTİN EFENDİ, VEDAT AHMED

 

RODOPLARIN YENİLİKÇİ HOCASI EĞRİDERELİ HASAN SABRİ EFENDİ

 

Ислямът в България (1878-2018), Басри Зилябид

Представяне на книгата Ислямът в България (1878-2018)
Книгата се състои от един увод и седем раздела. Първи раздел разглежда броя на мюсюлманите в България - турци, помаци, роми и др. Тук се представят на турската аудитория архивни документи на Държавна сигурност, доклади за броя мюсюлманите през различни години и се прави опит за намиране на настоящия брой на мюсюлманите. Официалните преброявания особено манипулират броя на ромите мюсюлмани и помаци. Според нашите изчисления общия брой на мюсюлманите в страната е около %15 процента.

Bulgaristan’da İslam (1878-2018)

              Издадена е от ИК Инкъляб в Истанбул, 446 стр.

Втори раздел разглежда възникването и институционализирането на Главно мюфтийство като представител на исляма в България. Главното мюфтийство е наследство завещано ни от Османската империя. Тя въпреки че се оттегля от балканските земи за да запази правото на свободно изповядване на мюсюлманите поставя клаузи които да гарантират свободната комуникация на отделните мюфтии в областите със шейхюлисляма в Истанбул. Първоначално Високата порта - така се назовава османското правителство - е против съставянето на “Главно мюфтийство”. Иска всеки районен мюфтия директно да контактува с  шейхюлисляма т.е. главния мюфтия в Истанбул. По този начин главата на мюсюлманите от религиозна гледна точка ще е шейхюлисляма а не главния мюфтия в София. Но след известно време поради различни обстоятелства се съгласява да има Главен мюфтия в София и комуникацията на провинционалните мюфтии с Истанбул да става чрез главния мюфтия в София. Освен историческите събития и биографиите на главните мюфтии в тази глава широко се разглеждат проблемите на Главно мюфтийство за регистрация и вакъфско имущество възникнали след демократичните процеси. Съдебните битки, митингите водени в столицата и провинцията и тн.

Трети раздел разглежда зулумите, несправедливостите, тиранията упражнявана върху мюсюлманите в следосманския период до днес. Насилственото покръстване на помаците през Балканската война, мисията на Дружба Родина, насилствените преименувания от 1964, 1972 и най-последно през 1984 г., и приносът на Наим Сюлейманоглу за краха на асимилаторската кампания.

Четвърти раздел е озаглавен Ахмед Доган и партия ДПС като политически представител на мюсюлманите. Тук се разглежда развитието на партията през годините, разцепленията от нея и се поставя въпроса, правата и свободите на мюсюлманите изцяло постигнати ли са? Какво се прави за запазване на религиозна и етническа идентичност.

Пети раздел е отредена за османските вакъфи по нашите земи. Тук се дава информация за начина на учредяване на вакъф и какво представлява вакъфа.

Според изследванията на Саади Байрам в статията си от 1988 г., Турски вакъфи и вакъфски паметници в България, той установява 402 вакъфа. Тук трябва да отбележим, че един вакъф съвсем не означава една постройка или няколко декара земя. За пример искам да дам вакъфа на патрона на русенското духовно училище Мирза Саид Паша. Вакъфът му е учреден на 20 януари 1846 г. и включва следните дарения: една джамия в Русе, един мектеб (училище), едно медресе, една джамия в Тутракан, една джамия и едно медресе в центъра на Добрич, още 5 джамии, 3 медресета, един мектеб, едно текке, едно чешме и 4 кладенеца в добричкия регион, едно медресе в Бабадаг (Румъния), едно голямо текке с джамия в Шумен, една джамия в с. Махмуд капусу в Костанца (Румъния), 3 кладенеца в русенското с. Мартин и ремонт на джамията в Нови пазар. За поддържането на тези сгради е вакъфирал следните имоти: 35 броя магазини в Русе, едно кафене, място за кафене, 14 декара лозя извън Русе в местността Долни дунавски ливади, при нея една градина за бостани; 4 броя магазини, 4 броя изби, 4 кафенета в Тутракан; една кланица в близост до Силистра, 2 броя мелници в границите на Козлуджа (Суворово) в местността Тахта кюпри, една мелница в гр. Балчик; един хан състоящ се от 10 стаи, обор и кафене в Нови пазар и до него една къща с една стая, кухня и двор. Ето всичко това понеже се съдържа в един учредителен акт се счита за един вакъф. Разбира се всеки отделен вакъф може да съдържа по-малко или повече от горе споменатия. Представата ни за османските въкъфи трябва да бъде по този начин. И последно за учредителския акт да споменем че учредителя определя длъжностите в джамията и медресетo и техните възнагражденията, назначава управител на вакъфа и определя по какъв начин това управление ще продължи. Важен елемент който се съдържа във всеки един вакъфски учредителен акт е дуа и беддуа т.е. учредителят прави писмена дуа като отправя молба към Всевишния да възнагради всеки който процедира според условията които е поставил и който се грижи за вакъфа и не го ощетява. Заедно с това прави и беддуа – проклятие, за този, който ощетява и не спазва поставените правила. Учредителният кат се нарича вакфие или вакъфнаме, обнародва пред кадията и се вписва в кадийския регистър.

Този раздел разглежда и въпроса за броя на джамиите строени през османския период и доколко те са достигнали до нас. Изследването показва следните резултати: 447 броя били джамиите намиращи се в центровете на днешните областни градове. Днес само %6 от тях съществуват, %94 са разрушени. В общинските центрове %30 съществуват, %70 са разрушени. За селата са съжаление не успяхме да направим проучване защото това е доста сложна и изисква колективна работа.

Шести раздел е отредена за ислямското религиозно образование в България. Тук заема важно място учредяването на Медресетюн Нювваб в Шумен, което пак е клауза в договорите между Османската империя и България. Разглежда се историята на училището, преподаватели и програма. Особено място заемат 114-те биографии на завършилите това училище. Това огнище на знание, морал и ценности дава много видни личности на мюсюлманската общност както в България така и в Турция, зощото много от тях през 1950-51 г. се преселват. В този раздел за първи път на турска аудитория се представят видни личности от помашката мюсюлманска общност а именно: мюфтията на Златоград Кямил ефенди, Молла Раиф ефенди от Мадан, Молла Садък, Хафъз Ахмед Кукалев, Мехмед Табак, Мехмедали ефенди от Белица и Абдуллах ефенди от Чепеларе.

Още в този раздел се разглежда развитието на трите средни духовни училища и Висшия ислямски институт в София, техните преподаватели през годините.

Последният раздел е за привързаността на мюсюлманите към религиозните ценности като вяра и ибадет, харам и халал. Тук представяме на турската аудитория резюме от анкетното изследване на група български изследователи начело с Евгения Иванова а именно Мюсюлманите в България: динамика на нагласите (София, 2017)

Какви са изводите от изследването?.. Отговорът на въпроса ислямът в България ще съществува ли за напред или не? Това ще зависи от самата мюсюлманска общност доколко е издръжлива и работи за развитието на религиозната си идентичност. Историческият пример на испанските мюсюлмани стои пред нас. Борбата на Европа за изстласкване на исляма на изток все още продължава.
Желаещите могат да си поръчат книгата чрез искане до: bulgaristanalperenleri@gmail.com - за България (10 лв) или от
https://www.babil.com/ за Турция. 

BULGARİSTANLI CESUR BİR KADIN: ZEYNEP İBRAHİM-ZAFER

Zeynep İbrahim 1958 yılında Kornitsa’da doğdu. Ailesi, yukarıda bahsedilen sürgün ailelerden biriydi. Beş yıl süreyle Plevne’nin Slavovitsa köyüne sürgün edilmişlerdi. Sürenin sonunda köylerine dönmeyi beklerken bu defa Tolbuhin’in (şimdi Dobriç) Feldfebel Dyankovo (Bayrampınar) köyüne sürgün edildiler, oradan da Şumnu’nun Kliment (E.mberler) köyüne. 1980 yılında Şumnu Pedagoji Enstitüsü Filoloji Fakültesi’ne yazılan Zeynep İbrahim, iki yıl sonra ismini değiştirmeyi reddettiği için okula ara vermek zorunda kalmış. Bir yıl sonra okula devam etmesine izin verilmiş ancak bu sefer 1984-1985 yıllarında yapılan ve tüm Müslümanları kapsayan zorla isim değiştirme döneminde 3 yakını ile birlikte hapse mahkûm edilmiştir. Aralık 1986 tarihine kadar Sliven hapishanesinde kalmış, akabinde Mihaylovgrad’ın (şimdi Montana) Botevo köyüne sürgün edilmiştir. Burada kardeşi İbrahim İbrahimov ve kuzenleri Yusuf Babeçki, Vahide Babeçka ve Kemal Babeçki ile beraber 1988’de İliya Minev’in kurduğu ve başkanı olduğu Bağımsız İnsan Hakları Koruma Cemiyeti’nin Mihaylovgrad şubesi ile irtibata geçmiş ve beraber çalışmaya başlamışlardır. Türk gençlerinin amacı, Bağımsız İnsan Hakları Koruma Derneği aracılığıyla Bulgaristan Türklerinin yaşadığı baskıları Batı medyasına duyurmaktır. Nitekim 1988’de ve 1989 yılı Ocak ayı başında yabancı gazetecilere röportaj veren Türk üyeler, asimilasyonu ve uygulanan baskıları anlatmak suretiyle seslerini Liberation, Le Monde gibi gazetelere duyurmuşlardır.[1] Zeynep İbrahim’in 1989 yılının ocak ayında Bulgaristan’ı ziyaret edecek olan Fransa Cumhurbaşkanı François Mitterrand’ın görüşme yapacağı kişiler listesine girmesi sağlanır, ancak Bulgar istihbaratı bunu haber alarak görüşmeyi engellemek için onu önce tutuklar daha sonra da Pomak Türklerine önderlik edebileceği korkusuyla[2] ailesiyle birlikte 3 Şubat 1989’da Avrupa ülkelerinden birine sınır dışı eder. Oradan Türkiye’ye sığınırlar. Mert, cesur ve haksızlıklara boyun eğmeyen Zeynep İbrahim Hanım, zafere ve özgürlüğe kavuşmanın sevincini soyadında yaşatmak için Türkiye’de “Zafer” soyadını aldı. Bugün Bulgar ve Rus Dili ve Edebiyatında “Prof. Dr.” olan Zeynep Zafer Ankara ve Gazi üniversitelerinde öğretim üyesidir.  

---

[1] Zafer, Zeynep, “Bulgaristan Türklerinin 89 Göçünü Hazırlayan Eritme Politikasına Karşı Direnişi”, 89 Göçü: Bulgaristan’da 1984-89 Azınlık Politikaları ve Türkiye’ye Zorunlu Göç, Editörler: Neriman Ersoy-Hacısalihoğlu ve Mehmet Hacısalihoğlu, İst. 2012, 199-234.

[2] Ahmet Şerif Şerefli, Bulgaristan’daki Türkler (1879-1989), Ank. 2002, s. 584.

KÖSTENDİLLİ SÜLEYMAN ŞEYHİ HAKKINDA İKİNCİ DOKTORA YAPILDI

Balkanlar'da en velüt mutasavvıflardan olan Köstendilli Süleyman Şeyhi Efendi hakkında ilk doktora

Ali Yılmaz tarafından Ankara İlahiyat Fakültesinde yapılmış ve 1985 yılında Kültür Bakanlığı tarafından basılmış idi. 30 yıl sonra Birol Yıldırım hocamız Erzurum Atatürk Üniversitesinde KÖSTENDİLLİ SÜLEYMAN ŞEYHÎ EFENDİ HAYATI, ESERLERİ VE TASAVVUFÎ GÖRÜŞLERİ adlı ikinci bir doktora çalışmasına imza attı. Değerli hocamız Önsöz'de bizlere teşekkür etme ali cenaplığında bulunmuşlar, lütfetmişler... Ayrıca Bulgaristan Alperenleri blog sitemizi kaynakçada göstermişler, teşekkür ederiz. Böyleye ilk defa blog sitemiz bir akademik çalışmaya da girmiş oldu. Değerli Birol Yıldırım hocamıza Kastamonu Üniversitesi İlahiyat Fakültesindeki ilmi hayatında daha nice başarılar diliyoruz. 

Tez metnine YÖK'ün https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/ adlı sitesinden ulaşılabilir. 

BTG Editörü

AHMED EL-KEŞFİ EFENDİ ES-SAMAKOVİ

AHMED EL-KEŞFİ EFENDİ ES-SAMAKOVİ

Stoyanka Kenderova

Bulgarca’dan tercüme eden:

Basri Zilabid Çalışkan

17. yüzyılın sonlarından 18. yüzyılın ortalarına kadar, Balkanların meşhur madencilik merkezlerinden biri olan Samokov şehrinde Türkler arasında ilmiyle en fazla tanınan kişi Eş-Şeyh el-Hac Ahmed bin Ebu Bekr bin Muhammed bin Rizvan el-Keşfi es-Samakovî’dir (ö. 1160/1747). Ahmed el-Keşfi müellif, müstensih, kari, müfessir, şârih ve büyük bir vakıf kütüphanesinin kurucusu olarak şöhret bulmuştur.

Müellif olarak Ahmed el-Keşfi Efendi

Osmanlı idaresi altındaki Bulgaristan topraklarında yaşamış en velûd müelliflerden birisidir. Sofya “St. St. Cyril and Methodius” Ulusal Kütüphanesi Şarkiyat Bölümünde bulunan elyazması fonundan elde ettiğimiz bilgilere göre, Ahmed el-Keşfi’ye ait toplam on adet eser bulunmaktadır. Bu eserlerin ağırlıklı olarak hadis türünde olması muhakkak ki, müellifin Arap memleketlerindeki İslam âlimleriyle karşılaşmalarının bir neticesidir.  

Hicri 1120 yılı Ramazan ayında (Kasım-Aralık 1708) büyük ihtimalle Mekke’ye gitmekte olan Ahmed el-Keşfi, Osmanlı İmparatorluğu’nun en önemli kültür merkezlerinden biri ve âlimlerinin hadis ilimlerinde ihtisaslaştığı Şam’da olduğu görülür. Burada özellikle tasavvuf alanında meşhur bir müellif ve Selimiye Medresesi’nde müderris olan Abdulgani ibn İsmail en-Nabulusi eş-Şami ed-Dımeşki ile karşılaşır. Hadis ilminin önemi üzerine yaptıkları müzakereler neticesinde el-Keşfi’ye icazet verilir. Es-Suyuti’nin el-Camiu’s-Sagir’i ile birlikte hadisle alakalı diğer eserlerini okuma ve şerh etme yetkisini kendisine veren ve birbiriyle aynı iki sûret icazetnâme Abdulgani en-Nabulusi tarafından imzalanmıştır (NBKM, ОR 1037, L. IIb-IIIa и ОR 1618, L. 175b-176a).

İbrahim ibn Ahmed el-Hanefi el-Celveti’nin verdiği bir diğer icazetnameye göre Ahmed el-Keşfi, Kuzey Afrika’da en büyük sûfî tarikatı eş-Şazeliyye’nin kurucusu Şeyh Ebu’l-Hasan Ali eş-Şazeli’ye (Mağrib asıllı, ö. 656/1258 Yukarı Mısır) ait Hizbu’l-Bahr’ı kıraat etme hakkında sahiptir. (NBKM, OR2235, L. 102a)

El-Keşfi Efendi’nin dört hadis mecmuasının müellifi olduğu kesin, bununla birlikte daha iki tanesinin de onun tarafından derlendiğini varsayıyoruz. El-Mecmuatü’l-Latife ve’l-Ceridetü’l-Münife olarak adlandırılan OR 666 numaralı elyazması tefsir, fıkıh, coğrafya ve hadis gibi farklı konularda metinler içerir. Varak 1a’da müellif bu mecmuayı tamamladıktan sonra bir ikincisini, onu müteakip 1133/1720-1721 yılında da üçüncüsünü hazırladığını belirtir. Ehadis fi fadli’l-ilmi ve’ş-şerafu ehlihi isimli bir diğer mecmuada ise ilmin değeri ve şerefiyle ilgili rivayetleri toplamıştır. Bir diğer hadis mecmuası olan Ehadis muştemile ala’l-ezkar ve’d-duat ve’t-tesbihat’ta da hadislerde geçen farklı dualar bir araya getirilmiştir.

El-Keşfi Efendi sadece derleyici olarak kalmamış, bizatihi Peygambere salâvat getirmenin fazileti hakkında Erbeune hadisen fi fadli’s-salavati ale’n-nebi isimli eser de kaleme almıştır. 40 hadis edebiyatına alaka duyan müellif, Ali ibn Sultan el-Kari’nin Şerhu ehadis el-erbain el-kudsiyye ile Şerhu’l-erbain isimli eserlerini de şerh etmiştir.

Muhammed Pir Ali el-Birgivi’nin (ö. 981/1573) et-Tarikatü’l-Muhammediyye isimli eserine yazdığı iki şerh (uzun ve kısa) büyük bir şöhret kazanmış ve İslam literatürünü ihtiva eden birkaç bibliyografya kaynağına girmiştir. Eser, Kur’an ve hadislerden çıkarılmış imanla ilgili ibretli dersler ve nasihatleri içermekte, ayrıca toplum içinde güzel ahlak ve adab-ı muaşeret meselelerini konu edinmektedir.      

Müstensih olarak Ahmed el- Keşfi Efendi

Ahmed el-Keşfi Efendi toplam 101 cilt istinsah etmiştir. Bunlardan bazısı iki veya daha fazla eseri bir arada ihtiva eden mecmualardır. En erken tarihli istinsahı Abdullatif ibn Melek’e (ö. 1395) ait ve fıkıh ilminin temel meselelerini içeren Şerhu Menar’ul-Envar li’n-Nesefi isimli eserdir ve mart 1685 yılına dayanır (NBKM,OR 1584). Yüzyılın tam sonunda biten son istinsah (NBKM, OR 2023) Keşfi Efendi’nin Arap edebiyatının klasik döneminde yazılan büyük hadis külliyatına olan ilgi ve alakasına şahitlik eder. İbn Firişta’nın (ö. 854/1450) yazdığı Mesabihu’s-sunne’ye  (NBKM,OR 2023) yazılan şerhlerden biri dikkatini çekmiştir. Abdullah bin Mehmed’in 1033/1624 yılında yazdığı tasavvufla ilgili Semeratül-fuad isimli eserin istinsahının 29 Mart 1727 (NBKM, OR 2207) tarihinde bitmiş olması Keşfi Efendi’nin 42 yıl boyunca aktif bir müstensih olarak çalıştığını gösterir.

İstinsah ettiği eserlerin toplam sayısı büyük bir ihtimalle 170’den fazladır. Bu el emeği ürünlerin belirgin bir dini karakteri vardır. O, dine ait nasların ve İslam ilimlerinin hem daha hızlı benimsenmesi hem daha kalıcı olmaları için kitabın ehemmiyetini iyi idrak etmiş birisidir. Bu sebeple çağdaşlarının yazılı kelamla iletişime geçme ihtiyaçlarının karşılanmasını üzerine düşen bir mesuliyet olarak addetmektedir. El-Keşfi Efendi dikkatini tasavvuf (istinsah edilen on dört farklı eser), ilahiyat (on bir başlık), hadis (dokuz), tefsir (yedi) v.s. alanlarda temel bilgileri sunacak eserlere yönelterek bu ihtiyacı karşılamaya çalışmaktadır. El-Keşfi, İbrahim el-Halebi’nin Multeka’l-ebhur, Zeyneddin ibn’un-Necim’in el-Eşbah ve’n-nazair ve bunlara ait şerhler gibi İslam fıkhı ile ilgili meseleleri konu edinen, meşhur ve yaygın 26 eseri de istinsah eder. El-Feraid es-Siraciyye’ye ait iki farklı şerh ise miras konularını işlemektedir. Müstensihin ilgi ve alakası daha ziyade iyi derecede vakıf olduğu Arapça eserlere yöneliktir. Örneğin, İbrahim el-Halebî, Celaleddin es-Suyutî ve Ali ibn Sultan el-Kari’nin eserleri tercih edilenler arasındadır. Türkçe olarak yaptığı istinsahlar sayıca çok daha azdır, sadece birbirinden farklı dört cilt ile mecmualara dâhil edilen birkaç risaleden ibarettir. Ahmed el-Keşfi’nin Farsça bir istinsahına şimdilik ulaşabilmiş değiliz. 

İslam ilimlerinin farklı alanlarını göz önünde bulundurduğumuzda müstensih olarak verdiği ürünler şöyle bir resim ortaya koyar:

1.   Dini ilimler - 113 cilt birbirinden farklı eserler + 2 mecmua

2.   Felsefe, ahlak, münazara - 4 cilt birbirinden farklı eserler

3.   Dil bilim - 8 cilt birbirinden farklı eserler + 1 mecmua

4.   Tıbb-ı Nebevî - 2 cilt birbirinden farklı eserler

5.   Farklı konularda mecmualar - 4 cilt

6.   Tespit edilemeyen - 7

            Ahmed el-Keşfi’nin telifleri ve istinsahları Samokov halkı arasında hüsn-ü kabul görür. Bu eserler birçok defa istinsah edilmiş, aranmış ve şehir halkı tarafından okunmuştur.

Vakıf kütüphanesi kurucusu olarak el-Keşfi efendi

            Tutkulu bir kitap aşığı olan el-Keşfi Efendi 300 küsur cilt eserden oluşan bir vakıf kütüphanesi kurar. Daha sonra bu büyük Samokov vakıf kütüphanesinin bir parçası haline gelir. Vakıf akdi,  Waqqaftu hadā’l-kitāb talaban li-murdāt Allāhu Ta‘ālà standart cümlesi ile yapılmış ve bizzat kendi el yazısı ile kitapların üzerine yazılmıştır. Kitap sayfaları üzerinde sık rastlanılan diğer bir yazı da: Keşfi efendi merhumun kütüphanesindendir, notudur.

1272/1856 tarihli Haşiye el-İsam ale’t-Tasdikat’ın bir nüshası üzerinde Keşfi Efendi’nin kendi adına bir medresesinin olduğunu düşündüren bir not bulunmaktadır. Muhtemelen şahsi kütüphanesine ait kitaplar bu medrese bünyesinde bulunmakta iken daha sonra Samokov vakıf kütüphanesine intikal etmişlerdir. Beyzavî’nin Envaru’t-Tenzil (NBKM, OR 1475, L. 1a) tefsirinin istinsahını tashih ve karşılaştırmaları ile tefsir derslerini burada yapmış olması pek muhtemeldir.

Kütüphanesinde bulunan kitapların muhtevasından anlaşıldığına göre Keşfi Efendi dine çok sıkı bağlı olan bir kişidir. Kitapların çoğu fıkıh, hadis, tasavvuf ve tefsir ilimlerine aittir. Keşfi efendi tercihlerini Sahihu’l-Buhari ve ona ait bazı şerhlerden yana kullanır. es-Suyuti ve Ali el-Kari yine saygı gösterdiği ve tercih ettiği müelliflerdendir.  İbn-i Arabi, iki ciltlik El-Futuhatu’l-Mekkiyye’si ve bir ciltlik el-Vesaya’sı ile kütüphanesinde iyi bir şekilde temsil edilmektedir.  

Kitapların büyük çoğunluğu Arapçadır. El-Keşfi Efendi iyi vâkıf olduğu ve Arap ilim çevrelerinde kendini iyi ifade etme yeteneğine sahip olduğu bu dilden genelde istinsahlarını yapmıştır. Arapça yazılmış eserleri tahlil ve hatta elyazması metinleri mukayese etmesi onun bu konudaki yetkinliğini ispat etmektedir.  Kütüphanesinde Arap gramerine dair birçok başlığın bulunması ve bunların arasında özellikle el-Kifaye şerhlerinin merkezi bir yer tutması onun filoloji ve dil bilime olan alaka ve yetkinliğini göstermektedir. Kütüphanesindeki Türkçe eserler arasında Abdurrahim Efendi’nin Fetvaları, Nev’îzade Ataî’nin divanı ve bir Divan-ı Hafız Şerhi bulunmaktadır.

Tarih, coğrafya ve tıp ilimleri alaka duyduğu alanlar değildir. Felsefe, belagat ve tabakat kitapları ise oldukça azdır.

Bibliyografya:

Ḥāğğī Ḫalīfa. Kašf az-zunūn fī asāmi’l-kutub wa’l-funūn. Istanbul, 1941, p. 1112.

Al-Baġdādī, Ismā‘īl Bāšā. Hadiyat al-‘ārifīn. Asmā’ al-mu’allifīn wa-atār al-musannafīn Istanbul, 1951, Vol. I, p. 174.

Kahhāla, ‘Umar Ridā. Mu‘ğam al-mu’allifīn. Tarāgim musannafī’l-kutub al-‘arabiyya. Beirut, s.a., Vol. I, p. 178.

Kenderova, St., el-Keşfi efendi ot Samokov – edin metsen tvorets i daritel ot kraya na 17-ti parvata polovina na 18-ti vek. – V: Sadbata na musulmanskite obştnosti na Balkanite. c. VII. İstoriya na musulmanskata kultura po balgarskite zemi. İzsledvaniya. Sastav. İ otg. Red. R. Gradeva. S. IMIR, 2011, s. 72-99.

Kenderova, St., Knigi, biblioteki i çitatelski interesi sred samokovskite musulmani (17-ti parvata polovina na 18-ti vek) Sofya: “Natsionalna biblioteka” Sv. Sv. Kiril i Metodiy”, 2002, s. 90-106.

   

Kenderova, St., Avtori sred turskoto naselenie na Samokov i tehnite tvorçeski izyavi. – V: Osmanistikata. İstoriçeski otgovori za badeşteto. Sbornik po sluçay 75 godişninata na dots. Mariya Mihaylova-Mravkarova. Sofya, 2012, s. 30-41.

Kenderova, St. Catalogue of Arabic Manuscripts in SS Cyril and Methodius National Library, Sofia, Bulgaria: Hadith Sciences. Ed. by M. Isa Waley. London: Al-Furqan Islamic Heritage Foundation, 1995, № 2, 35, 47, 59, 92, 121, 128, 140, 141, 153, 155, 157, 160, 178, 195, 207, 225, 230, 242.

Kenderova, St. Les livres musulmans. Centres de production dans les terres bulgares à l’époque ottomane. – Etudes balkaniques, Paris, 2009, N 16, р. 169-198.

Kenderova, St. Bibliothèques et livres musulmans dans les territoires balkaniques de l’Empire ottoman: Le cas de Samokov XVIII^e-première moitié du XIX^e siècleл Thèse préparée en vue de doctorat en «Histoire et civilisations de l'Europe» presentée par Stoyanka Kenderova, dirigée par Paul Dumont. Strasbourg, 2000 ; publié Villeneuve d’Ascq: Presses Universitaires du Septentrion, 2002, p. 167-184, 332-340, 358-367.