BALKAN SAVAŞI ESNASINDA ZORLA HRİSTİYANLAŞTIRILAN MÜSLÜMAN POMAKLAR

BALKAN SAVAŞI ESNASINDA ZORLA HRİSTİYANLAŞTIRILAN MÜSLÜMAN POMAKLAR[1]

Yazan: Plamena Stoyanova

Bulgarca’dan tercüme eden: Basri Zilabid

5 Ekim 1912 tarihinde Balkan Savaşı patlak verir. Bulgaristan’ın her yerinde var olan umut ve heyecan basına da yansımış durumdadır. En aşırı eleştiriyi adet edinmiş muhalif basın bile Hristiyan Balkan devletlerinin bu siyasî ve askerî hareketini, “Asyalı istilacıya” karşı hakiki bir birlik olarak görmekte ve onaylamaktadır. Türkiye, Balkan topraklarından sürülmeli, kazanılan topraklar ise kendi aralarında paylaşılmalıdır. Bütün gözler cereyan eden askerî hareketlere dikilmişken, cephe gerisinde de savaşın kızıl kıyametinden geri kalmayan dramatik olaylar yaşanmaktadır.

Savaşın daha ilk aylarında Bulgar Ortodoks Kilisesinin teşebbüsü, Çar Ferdinand’ın, Geşov hükümetinin ve VMRO[2] yönetiminin desteği ile Pomakların hristiyanlaştırılması başlar[3].

St. Şişkov’un yazdığı gibi, “Bu fırsat her zaman bulunmayan, en uygun, en elverişli bir andı, o gün bütün gerekçeler hem insanî, hem hristiyanlığa uygun hem de doğru idi.”[4] Siyasî olayların gidişatı gereksiz gürültü ve tantana yapmadan asimilasyon politikası yürütmenin mümkün olduğu anlamına geliyordu. Hükümetin her attığı adımı tenkit etmeyi adet edinmiş muhalif gazeteler bile bu meseleyle ilgili 1913 yılının sonuna kadar herhangi bir habere yer vermemişlerdir.

Sadece Tsırkoven Vestnik (Kilise Gazetesi), Filibe Metropoliti Maksim’in idaresi altında başlayan hristiyanlaştırmayı öven makaleler neşreder. Gazete sayfalarında Pomaklar, Nisan Ayaklanması (1876) ve Rus-Türk Savaşı (1877-1878) gibi Bulgar kurtuluş mücadelesinin en kritik anlarında Bulgar karşıtı hareketlerde bulunmakla açık açık itham edilmişlerdir. Pomaklar ki, “… bir zamanlar bizim erkek ve kız kardeşlerimiz olan bu insanlar bizim en büyük, en acımasız ve en fanatik düşmanlarımız olmuşlardır.”[5] Ancak hemen arkasından şöyle bir açıklama gelmektedir: “Fakat bunun için onların bir suçu yok, onların kaderi herkesçe malum, çok kötü bir kader…”[6]

Pomaklar, dağlık bölgelerde yaşarlar, resmî zevatın bir kısmına göre Osmanlı istilası esnasında zorla İslamlaştırılmışlardır. Müslümanlıkları sebebiyle Bulgarlarca, dil farklılığı sebebiyle de Türkler tarafından izole edilmiş ve muhtemelen “yeni mühtedilere” yan gözle bakılması sebebiyle İslam dinini Bulgar dili ve âdetleriyle telif eden kapalı bir toplum olarak ortaya çıkmışlardır.  Balkan Savaşı’nın başlamasıyla onlar için de kötü günler başlamış, “Büyük Bulgaristan” hayali dinle ilgili yeni endişeler doğurmuştur. Pazarcık şehrinin önde gelenleri “Farklı dinler, farklı yabancı idealleri getirir”[7] diye Başbakan İvan Geşov’a mektup yazar ve esaret yıllarında Bulgarların Rumlaşarak, Romenleşerek veya Türkleşerek milyonlarca soydaşını kaybettiğini dile getirirler. “Kiliseye gereken şey, cemaatini aramaktır”, yani onları din vasıtasıyla Bulgarlaştırması gerekir.[8] Hedef tahtasına ilk olarak kurtarılmış bölgelerde yaşayan Pomaklar oturtulmuştur. Hristiyanlaştırmanın müteşebbislerine göre Bulgar hristiyanlarla Pomakların Müslüman kalbi arasındaki uçurumun bertaraf edilmesinin tek yolu, onları hristiyanlaştırmaktır.

Böylece Bulgar ordusunun zafer sarhoşluğu ortamında, 1912 yılı sonundan 1913 yılının yaz aylarında kadar, Rodoplarda, Batı Trakya’da ve Makedonya’da yüzlerce yerleşim yeri (köyler, mahalleler, kulübeler) hristiyanlaştırılmıştır. Bu bölgelerde hristiyanlaştırılanların sayısı 200.000 civarındadır[9]. Seçime yer yoktur: “Hristiyanlığı kabul etmeleri gerektiğine dair mesele Pomakların önüne açıkça ortaya konulmuştur.”[10] Kilise ve hükümetin baskısına, her tarafa korku salan çetelere dayanamayan Pomaklar hristiyanlığın safına geçerler.

Vaftizler genellikle bütün köy için topluca yapılır. İnsanlar köy meydanına toplanır, üzerlerine kutsanmış su serpilir, haçı öperler ve İslam’dan yüz çevirdiklerinin simgesi olarak domuz etinden bir parça yedirilir. Bundan sonra erkekler feslerini Bulgar şapkası ile değiştirmekte, kadınlar ise feracelerini çıkarıp hristiyan kadınların kullandığı başörtüsünü takmak mecburiyetinde bırakılmaktadır. Yeni hristiyan olanlar hristiyan isimlerini de onları vaftiz eden papazlardan alırlar[11]. “Ben Türk’üm, Bulgar olanı istemem”[12] gibi ifadeler fanatizm olarak görülmüş, evlerinde gizlenenler ise güvenlik güçleri tarafından çıkarılmış ve onlar da vaftiz edilerek hristiyanlaştırılmış. Minarelerin dibine bomba konularak havaya uçurulduğuna, baskı uygulandığına[13], dinini muhafaza etmek için fidye ödendiğine[14] dair kanıtlar vardır. İntiharla son bulmuş gerçek insanî trajediler de söz konusudur.[15]

35 yıldır yani Kurtuluş’tan (1878) bu yana İslam’dan vazgeçip Bulgar olarak temayüz etmelerinin beklentisinde olan hristiyanlaştırmanın müteşebbisleri tarafından suçlanan bu insanların trajedisini anlatabilmek zordur[16].

Zorla dinlerinin değiştirilmesi onların bütün dünyalarını allak bullak eder. Bulgar dilini muhafaza etmiş olmalarına rağmen, onların bakış açıları yüzyıllardan beri İslam dini tarafından şekillenmiştir. İsimlerinin değiştirilmesi, yabancı gözlere karşı yüzlerinin bile kapalı olması gereken kadınların feracelerini çıkartmaları, birden fazla eşi olan erkeklerin zorla ikincisini boşamak zorunda bırakılması[17], Müslüman olarak pis saydıkları hayvandan bir parça etin yenilmek zorunda bırakılması onların hayatlarına yapılmış çok acı bir müdahaledir.

Resmî olarak kilise hristiyanlaşmanın gönüllü olduğunun[18] borazanlığını yapsa da, hatta bu isteğin Pomakların kendilerinden geldiğini söylemeye kalksa da, kilise misyonerlerinin raporları gerçek tavrın ne olduğunu ortaya koymaktadır: “Özellikle yaşlı insanlarda yeni dinin onlara büyük bir acı verdiği görülüyor”[19].

Kilisenin hristiyanlaştırma esnasında zorlama olmadığı hakkındaki değişmez tutumu bu inisiyatifin başarısızlıkla sonuçlanmasından sonra da aynı şekilde kalacak, hatta Filibe Metropoliti Maksim kendi hayat hikâyesini anlattığı hatıratında bir kez daha zorbalığı inkâr edecek, ancak “bazı yerlerde bu gibi olaylar olduysa bunlar istisnai ve mahalli olaylardır.”[20] diyecektir.

Buna karşılık Pomakların oldukça sık rastlanan aktif ve pasif karşı koyma eylemleri olmuş, bu eylemler Bulgar ordusunun savaş meydanındaki başarı durumuna göre çeşitli şekil ve ölçülerde kendini göstermiştir.

1913 yılının başlarında Er Köprü, Dryanovo ve Bogutevo köylerinin sakinleri hristiyanlaştırma esnasında uygulanan zulmü protesto ettikleri ve açıkça 500 yıl önce kendilerinin İslamlaştırılmasıyla benzerlik kurdukları bir mektubu Bulgaristan Millet Meclisi Başkanı S. Danev’e gönderirler. Mektup anonimdir. Mektubu yazanlar isimlerini yazmaya cesaret edememişlerdir.[21] Bu Pomakların tepkilerini ifade ettikleri tek belge değildir. Ancak o da diğer bütün protestolarda olduğu gibi neticesiz kalmıştır.

Hristiyanlaştırma devam etmektedir, ancak Pomaklar da kendileri için yeni olan hristiyanlık kanunlarını atlatacak yolları bulurlar. Mesela, hristiyanlarla akrabalık tesis edilmesini önlemek için 12-13 yaşındaki erkek ve kızların çabucak evlendirilmesi. İmamlar hristiyanlığa meyilli Pomak ailelerini sistemli bir şekilde hesaplaşmakla tehdit etmekte, zenginler ise bazı Pomakları evlerinde saklamaktadır.[22] Birçok Müslüman baba, papazların evlerine girmesine müsaade etmemektedir. Papazlara göre ise bu “Asya fanatizmi” hem kendi çocuklarının kurtulmasına hem de sadece hristiyanlığın onların kadınlarına verebileceği hürriyete engel olmaktadır.

Erkekler hristiyanlığı kabul etmeye zorlanacakları ihtimaline karşı evlerinden uzak genellikle dağlara çıkarlar veya kendilerine ya da başkalarına ait hayvan sürüleriyle dolaşırlar. Papazlara göre, bu meselenin çözülebilmesi için sürü sahiplerinin bulundukları yerde hristiyanlaştırılması, diğerlerinin ise köylerine döndürülüp yeni dine o kadar da meyilli olmayan akrabalarıyla beraber hristiyanlığı kabul etmeleri gerekir.[23]

Kilise idaresinin açıkgözlülüğünü belirtmeden geçemeyiz. Türk ordusunda görev yapmış ve esir düşmüş Pomakların hristiyanlığı kabul etmeleri halinde evlerine dönmeleri/salıverilmeleri hakkındaki teşebbüs onlara ait. Esirlerin bu isteklerinin yerine gelmesi için resmî olarak dilekçe vermeleri gerektiğinden, bu belgeler “babalar evlerine döndüklerinde aile efradının kötü duruma düşmemesi için” ailelerinin de acele ile hristiyanlaştırılması için kullanılmıştır[24].

Kilisenin eski imamlara emekli maaşı bağlanması teklifi de oldukça ileri görüşlüdür.[25] Şiddetli dirençlerini kırmak için onlara hayatta kalma alternatifi sunmak, bundan daha iyi bir yol mu var?

Buraya kadar anlatılanlardan sonra bazı Pomakların gönüllü olarak hristiyanlığı kabul ettiğine inanmak zor olsa da böyleleri var, ancak bunun da değişik sebepleri vardır. Kilise idaresine göre bunlardan bazıları Bulgar hristiyan halkına karşı aşırı hareketlerde bulunmuşlar ve kendilerinden intikam alınmasından haklı olarak korkuyorlar. Diğer bir kısmı evlerine dönebilmek için hristiyanlığı kabul eden esir askerlerden oluşmaktadır. Üçüncüleri de ekonomik sebeplerle bağlantılı, gerçekten çok sayıda dilekçe var. Hristiyanlaştırma misyonuyla görevli öğretmen ve papazların raporları Pomak ailelerinin sefalet ve kötü sağlık şartlarında yaşadıklarına şahitlik ediyor. Bazı köyler ateşe verilmiş, Türk ordusunda askerlik yapmış kişilerin evlerinde açlık çekiliyor, kış aylarında ise bütün bunlara kolera salgını da ekleniyor.

Birçok Pomak hanesi, Bulgarlar tarafından yağmalanmış ve Filibe Metropolitliği kendi cemaatine el konulan malların sahiplerine iade edilmesi çağrısında bulunma mecburiyetinde kalmıştır. Kilise, “büyük acılara maruz kalmış Pomak halkına” ve dinlerine geri dönmüş kardeşlerine destek için yardım toplamış ve dağıtmıştır.[26]

Eski dinlerine dönmeyen tahrip edilmiş Pomak köyleri içinse kaynak sadece bir kalem için ayrılabilir. Bu paralarla zarara uğrayanlar sadece kışı geçirebilecekleri barakalar yapabilir. Belgede “merhamet adına yapılmış bir davranış” olarak geçen bu hadise gelecekte bu kişileri hristiyanlaştırma fikri ile çok sıkı bağlantılıdır. Ne demişler, bu dünyada karşılıksız bir şey yoktur.[27]

Pomaklar arasında bu duruma “fırtına geçinceye kadar” rıza göstermeye karar vermiş azımsanmayacak bir kitle de vardır. Ancak şuna kesin olarak inanmaktadırlar: “savaş sona erip barış sağlanınca … biz tekrar Müslüman olacağız”[28]. Yine bu kişiler ormanlarda gizlenmekte ve Allah’a karşı ibadetlerini yerine getirmektedirler. Genç aileler yeni doğan çocuklarını vaftiz etmemekte, cenazeler ise papazın gelip hristiyanlığa göre ayin yapmasına fırsat verilmeden gömülmektedir. Dışarıda hristiyan gibi gözükmekte evlerinde ise Müslüman olarak yaşamaktadırlar.

Vladimir Ardenski, araştırmalarında bazı Pomakların gönüllü olarak hristiyanlığı kabul ettiklerini belirtse de, bu hiçbir surette kitlesel bir olay değildir.[29]

Kilisenin Pomakları hristiyanlaştırırken camileri kilise ve okullara çevirirken[30] ve İslam ahlakını hristiyan ahlakıyla değiştirirken sadece “Kilise Gazetesi” bu olayları dile getirir. Tabii ki, yapılanları olumlu karşılayan bir üslupta. İkinci Balkan Savaşı’nın başlamasıyla (16 Haziran 1913) tenkitlerini arttıran muhalif basın bu konuda suskunluğunu sürdürmektedir.

Gazete sayfalarında yayınlanan ilk bilgiler 1913 yılının sonlarına doğru kısa haberler şeklinde ve yapılacak seçimler sebebiyledir. Filibe gazeteleri ve “Narodni Prava” (Hukuk-u Milliye) gazetesi M. Takev’in Pazarcık’ta yaptığı seçim konuşmasını yayınlar. Pomakların önünde Takev: “… Kilise çanlarının eritilip sığırlarınızın boyunlarını süslemesini istiyor musunuz?… Dininizi, imanınızı geri almak istiyor musunuz? O zaman Demokrat Parti’ye oy veriniz!”[31] Pomakların hristiyanlaştırılmasına açıkça karşı çıkan az sayıdaki siyasetçilerden biri olan Takev böyle bir konuşma yaptığını inkâr etmektedir[32]. Filibe valisi Sayın Dimitrov’un Takev’in yalan söylediği ve bu gibi propaganda ile “partizanlık”[33] yaptığı hakkındaki sert mukabelesinden sonra “Trakya” Gazetesi’nin sayfalarından “doğruydu, hayır değildi” şeklinde aralarında ciddi bir atışma başlar. Takev’in, Pomakların hristiyanlaştırılması konusuyla siyasi bir propaganda gütmediğini açıklaması[34] tartışmayı vali lehine sonuçlandırmış olur. Takev’in bu açıklamasına Filibe metropolitinin “Eğer Takev bu hristiyan karşıtı propagandaya devam ederse kiliseden aforoz edilecektir”[35] tehdidi de herhalde yardımcı olmuştur.

Kilisenin kesin ve kararlı tepkisi mantıklıdır. O ümitsiz bir şekilde davasını savunmaya çalışmaktadır. Seçim kampanyası ile ilgili haberler 1913 yılının Ekim ayı başlarında basına yansır. Bu tarihte artık Bulgaristan İkinci Balkan Savaşı’nı kaybetmiş, 29 Eylül 1913 tarihli İstanbul Antlaşmasıyla da tebaasına karşı din hürriyetini iade yükümlülüğü altına girmiştir. 

Kilise misyonlarının raporlarına göre, Pomaklar arasında eski hayat tarzına dönüş hareketi Ağustos ayı sonlarında başlamış ve bu sürecin durdurulması da mümkün gözükmüyor[36]. Din adamlarının ikna, tehdit ve çağrı şeklindeki canhıraş hareketleri başarısızlıkla sonuçlanır. Devlet olaylara seyirci kalmaktan vazgeçer ve zorla hristiyanlaştırmayı yasaklar, Pomak ve Bulgar halkının tırmanan negatif duyguları karşılıklı kavga ve sürtüşmelere sebep olur[37]. Yönetimin desteğini kaybeden kilise mensupları suçun tamamını yeni hristiyanların özgür vicdanına “tecavüz”[38] etmek suretiyle milli bir ihanet içinde olduğunu iddia ettikleri Radoslavov hükümetinde bulurlar.

Bu arada hükümetin ödün vermeyen duruşu “Hukuk-u Milliye” gazetesine şu şekilde yansır: “Bugüne dek hiçbir Bulgar hükümeti Pomakların din ve vatandaşlık özgürlüklerine dokunmamıştır.”[39] Enteresan olan, gözle görülür görüş ayrılığı değil, Radoslavov’un zaten her türlü günahı işlemekle suçladığı kendisinden önceki hükümetlere neden bu suçu da izafe ederek bu fırsattan yararlanmadığıdır. Olan hadiseler için sorumlu oldukları halde… Din özgürlüklerinin kesin olarak iade edildiğine dair resmi açıklama yumuşatılmış bir şekilde sunulmuştur: “… kurtuluş savaşındaki o hengamede dedelerinin dinine geçenlere (hristiyanlık kastediliyor – mütercimin notu) din özgürlükleri verilmiştir[40]. Din değiştirme ile ilgili bu hengâmenin ne menem bir hengâme olduğu açıklanmamış; bunun sorumlusunun kim olduğu sorusuna da cevap verilmemiştir?

Geşov ve Danev hükümetlerine geleneksel olarak karşı duran “Pryaporets” gazetesinin duruşu da aynı. Neden değişik fikirleri savunan bu kadar gazete susmayı tercih ediyor? Herhalde uluslar arası şöhret kazanan Pomakların hristiyanlaştırılması meselesi ülkemizi zora soktuğu için. Ayrıca hem Türk hem de Yunan diplomasisi bu gerçekleri kendi lehlerine çok başarılı bir şekilde kullanmışlarıdır.[41] V. Ardenski’ye göre basının susmasının bir sebebi uygulanan askerî sansür, diğeri de gazetecilerin önemli bir kısmı tarafından rahatsız edici, acıklı millî bir meselenin hristiyanlaştırmak suretiyle çözülebileceğine inanmalarıdır[42]. Ancak onlar yanılıyorlar, çünkü hristiyanlaştırma bu sorunu/meseleyi çözmüyor aksine derinleştiriyor. Bütün bunlara rağmen Geşov direk olarak yüz kızartan bir leke olan hristiyanlaştırma ile suçlanmamıştır. Ancak “Mir” (Barış) gazetesinin Radoslavov’un hristiyanlaşanları seçimi kazanmak için zorla İslam’a çevirdiği hakkındaki iddiasından sonradır ki, “Hukuk-u Milliye” gazetesi tehditvari bir şekilde perdeyi aralamaktadır:

Seçim maksadıyla değil… Hükümet ülkeye din özgürlüğünü getirdi. Ve bunun için takdir edileceği yerde kötüleniyorsa ve bu da halkçı-tsankovistçi hükümetin hiç hoş olmayan işleri sebebiyle hiç ağzını açmaması gereken kişiler tarafından yapılıyorsa, şunu iyi bilsinler ki, liberal hükümetin elinde Pomak meselesine ışık tutacak belgeler vardır. Bu belgelerde Pomakların kim tarafından hristiyanlaştırıldığı ve hristiyanlaştırmanın nasıl yapıldığı apaçık görülüyor. Eğer “Mir” gazetesi bu yolda yürümeye devam ederse kurdu kuzuların yanına (koyun ağılına) davet eder[43].

Çok keskin bir cevap ancak, adlî makamlar tarafından bir soruşturma açılmamıştır. Kilise teşkilatı da savaş sırasında yaptıklarından mes’ul tutulmamıştır.

Kilise zaten çok nazik bir durumdadır. İkinci Balkan Savaşı’ndan sonra Ekzarh İstanbul’u terk eder ve Bulgaristan’a döner. Bozguna uğramış, ağır bir krizin içine düşmüş bir devlete bütün gücüyle yardım etmesi gereken bir müesseseye ağır bir ithamda bulunmaya gerek yoktur. Cereyan eden hadiseler neticesinde kilise Bulgaristan’a yeni ilhak edilmiş komşu ülkelerdeki cemaatini kaybetmekle kalmıyor, merkez olma ve potansiyel birleştirici rolünü de Bulgar bilincini canlı tutma ve besleme hakkını da kaybeder. Kendi davasını yani hristiyanlaştırmayı hakkıyla savunamamış kilise, öfke ile Radoslavov hükümetine “Bulgar karşıtı politika”[44] güttüğü tepkisini verir ve acıyla “kazanılanın kaybedildiği”[45] tespitini yapar. Bu gerçekler Bulgar kilisesine karşı tenkidin neden yapılmadığını açıklamaya yetiyor mu? Kilisenin bu hareketi hükümet, muhalefet ve Bulgar toplumunun önemli bir kısmının görüşleriyle uygunluk arz etmiyor mu acaba? Dr. Georgi Çiçovski gibi Pomak savunucuları, Nikolay Vrançev gibi, Nikolay Popfilipov, yazar A. Straşimirov[46] gibi Pomak meselesine aşina olanlar ve yapılan zulümleri yüksek makamlara iletenler neden bir ilgi ve alaka uyandırmıyor veya bir tartışmayı tetikleyemiyor? Herhalde Pomaklara karşı gerçekten bir tahammülsüzlüğün ve anlayışsızlığın var olduğunu söylemek mümkün. Bu durum seçimlerden sonra parlamentoya öncekinden daha fazla Müslüman milletvekilinin girmesiyle daha da kuvvetlenmiştir. Savaş daha yeni bitmiş, acılar hâlâ diri, yabancı bir dine karşı tahammülsüzlük, Müslüman Osmanlı imparatorluğu ile savaş arifesindeki derecesiyle aynı derecede. Hoşgörülü ve özgür Bulgaristan’ın, o kadar da özgür olmadığı, hoşgörüsünün ise her tarafa çekilebilecek bir kavram olduğu anlaşılmıştır. Mantıkî olarak şöyle bir soru ortaya çıkıyor – Bulgaristan bu Balkan savaşlarından galip olarak çıksaydı hristiyanlaştırılan vatandaşlarına dînî özgürlüklerini geri verecek miydi?  Üstelik Balkanlarda homojen uluslar meydana getirmenin ana silahının asimilasyon politikası uygulamanın kabul edildiği bir zamanda. Peki sınırları içine yeni dahil olmuş diğer milletlere karşı tutumu nasıl olacaktı? Komşuları olan Yunanistan ve Sırbistan’ın savaş sonrası dönemde etnik ve dînî azınlıklara karşı uyguladığı siyasetle Bulgar devletininki farklılık gösterecek miydi acaba? Bu sorunun cevabı ne yazık ki olumsuz.

Bizi bu düşünceye sevk eden Pomakların savaş zamanlarında başına gelenlerdir. Hristiyanlaştırma, Sveti Sinod’un[47] “beklenilmesi gerektiğine dair” çekincelerine rağmen Çingene ve Türkler gibi diğer azınlık gruplarına da sıçramış; bir kısım Türk ve Çingene hristiyanlaştırılmıştır.[48] Hoşgörüden bahsedeceksek Pazarcıklı hristiyanlaştırma konusunda faal kişilerin mektubunu göz önünde bulundurmamız ve yeni ilhak edilmiş yerlerdeki Yunan, Türk veya Romen halkının ne kadarını Bulgar addetmiş olabilirler diye kendimize sormamız gerekir. Birinci Dünya Savaşı esnasındaki olaylar da üzerinde düşünülmesi gereken bir konudur. O dönemdeki Bulgar silahının gücü Ortodoks dünyasında Bulgar kilisesini büyüklük açısından Rus kilisesinden sonra ikinci yere yükseltmiştir. Bulgar din adamları da yeni yerlerde bulduğu halkı değil sadece Bulgar kilisesine bağlama, Bulgar devleti ve ulusuna katmak için çok samimi gayret içerisine girmiştir[49]. Dolayısıyla Pomakların hristiyanlaştırılması diğer Balkan devletlerinin kendi azınlıklarına karşı uyguladıkları yöntemlere belirli bir ölçüde benzemektedir. Gerçekten Sırp ve Yunan idaresine özgü radikal baskılar yok, ancak bu kesinlikle şiddet eylemidir. Burada tuhaf olan şey, Bulgar asimilasyon politikasının etnik olarak farklı bir topluma karşı değil de, tek günahları Müslüman olmak olan Bulgarlara karşı yapılmış olmasıdır.

Hristiyan kilisesinin ortaya koyduğu bütün çaba ve gayretlere rağmen, Pomaklar bu defa da itilmiş kapalı bir toplum olarak tebarüz ediyor ve neticede kilise onlara ulaşamıyor. Belki de tarihin hata ve haksızlıklarını düzeltme isteği çoğunlukla hayal olarak kalıyor, insanî isteklerin zorla bir yöne sevk edilmesine yönelik her adım, doğal olarak bir tepki ve mukavemet doğuruyor ama hiçbir şekilde müspet bir sonuç vermiyor.

Pomakları etnik köklerinden uzaklaştıran ve onları Türk propagandasına açık hâle getiren[50]  hristiyanlaştırma, o zamanın çağdaşları tarafından da araştırmacılar tarafından da çok büyük bir siyasî hata olarak kabul edilmiştir. Sv. Eldırov’a göre ise, hristiyanlaştırma hadisesinde harcanan emekler, kilisenin Makedonya’daki Bulgarların kaderinin ne olacağına dair önemli bir meseleye odaklanması gereken dikkatini başka yöne saptırmıştır[51]. 

29 Eylül 1913 tarihinden sonra hristiyanlaştırılmış Pomaklar kitlesel olarak İslam dinine dönmeye başlarlar. 1914 yılının Şubat ayının ortalarında Bulgar Ortodoks Kilisesi’nin heyecenla ve bir hışımda gerçekleştirdiği büyük işten eser kalmaz. Elde kalan sadece Bulgaristan’a yöneltilmiş ağır bir suçlamadır. Çünkü, hem kendi vatandaşlarının haklarını hem de kendi kanunlarını çiğnemiştir, halbuki prensip olarak bunları koruması ve savunması gerekirdi.

Devin şahrinde (Türkçe: Dövlen) hristiyanlaştırma, 1912. Papaz İvan Cacev, Kaynak: Filibe Devlet Arşivi Fond 959 K, opis 1, arşiv birimi 902, varak 3.

Güney Bulgaristan’da Banite köyünde (Türkçe: Ilıca) hristiyanlaştırma, 1912.

Kaynak: Filibe Devlet Arşivi, Fond 959 K, opis 1, arşiv birimi 902, varak 2

---

[1] Makalenin orijinal başlığı, “Müslüman Bulgarların Hristiyanlaştırılması”dır. Bulgar tarihçilerinin ve Bulgar devletinin resmi görüşü Pomakların, Bulgar olduklarıdır. Çoğunlukla onlar için Bulgar-Muhammedileri veya Müslüman Bulgarlar tabirini kullanırlar. Ancak Pomakların ekseriyeti bu tanımlamaları kabul etmez. Kendilerini Müslüman Pomaklar olarak tanımlar. (B.Z.)    

[2] VMRO – Vıtreşna Makedonska Revolyütsionna Organizatsiya: Makedonya İhtilalci İç Cemiyeti – Son dönemde Bulgarlar ve Makedonyalıların Osmanlı Devletine karşı kurdukları çeşitli komite ve çetelerin en önemlisidir.

[3] Georgiev, V., St. Trifonov, Pokrastvaneto na bılgarite mohammedani 1912-1913.  Dokumenti, [Bulgar Muhammedilerin Hristiyanlaştırılması 1912-1913 Belgeler]Sofya 1955, s. 7.

[4] Sbornik ve çest na Plovdivskiya mitropolit Maksim, statiya na St. Şişkov. [Filibe metropoliti Maksim anısına Kitap, St. Şişkov’un makalesi]

[5] “Tsırkoven vestnik”, br. 1, [“Kilise Gazetesi, sayı 1,], 5.01.1913

[6] A.g.g.

[7] Georgiev V., St. Trifonov, İstoriya na bılgarite v dokumenti [Belgelerle Bulgar Tarihi], 2/113, 1992

[8] Georgiev V., St. Trifonov, a.g.e.

[9] Georgiev, V., St. Trifonov, Bulgar Muhammedilerin Hristiyanlaştırılması, s. 8

[10] Georgiev, V., St. Trifonov, a.g.e., s 201

[11] Drugite balkanski voyni [Diğer Balkan Savaşları], Fondatsiya Karnegi [Karnegi Vakfı], s. 146, Sofya 1995

[12] Georgiev, V., St. Trifonov, Bulgar Muhammedilerin Hristiyanlaştırılması, s. 452

[13] Ardenski, V., Zagasnali ognişta [Sönmüş Ocaklar], s. 67, Sofya 2005

[14] Ardenski, V., a.g.e., s. 68

[15] Ardenski, V., a.g.e., s. 73

[16] Georgiev, V., St. Trifonov, Bulgar Muhammedilerin Hristiyanlaştırılması, s. 166

[17] Georgiev, V., St. Trifonov, a.g.e., s. 301

[18] Georgiev, V., St. Trifonov, a.g.e., s. 159

[19] Georgiev, V., St. Trifonov, a.g.e., s. 202

[20] Plovdivski mitropolit Maksim. Avtobiografiya i spomeni [Filibe metropoliti Maksim. Özgeçmiş ve hatıralar], s. 71, Plovdiv 1930

[21] Georgiev, V., St. Trifonov, a.g.e., s. 113

[22] Georgiev, V., St. Trifonov, a.g.e., s. 113

[23] Georgiev, V., St. Trifonov, a.g.e., s. 144

[24] Georgiev, V., St. Trifonov, a.g.e., s. 154

[25] Georgiev, V., St. Trifonov, a.g.e., s. 161

[26] Georgiev, V., St. Trifonov, a.g.e., s. 161

[27] Georgiev, V., St. Trifonov, a.g.e., s. 180

[28] Georgiev, V., St. Trifonov, a.g.e., s. 365

[29] Ardenski, V., Sönmüş Ocaklar, s. 71

[30] Georgiev, V., St. Trifonov, a.g.e., s. 168

[31] “Narodni prava” [Hukuk-u Milliye], sayı 200, 7.11.1913

[32] “Trakya”, sayı 3, 8.11.1913

[33]  A.g.g., sayı 5, 26.10.1913

[34] A.g.g., sayı 9, 6.12.1913

[35] A.g.g., sayı 5, 26.10.1913

[36] Georgiev, V., St. Trifonov, a.g.e., s. 212, 404, 416

[37] Georgiev, V., St. Trifonov, a.g.e., s. 229, 401, 441; Ardenski, V., Sönmüş Ocaklar, s. 85

[38] “Vıprosıt za novopokrıstenite” [Yeni hristiyanlaştırılanlar meselesi], Kilise Gazetesi, 1.03.1914

[39] Hukuk-u Milliye, sayı 227, 8.12.1913

[40] “Kronoloji”, Hukuk-u Milliye, sayı 238, 21.12.1913

[41] Ardenski, V., Sönmüş Ocaklar, s. 85

[42] Ardenski, V., a.g.e., s. 81

[43] “Koy pokrısti pomatsite” [Pomakları kim hristiyanlaştırdı], Hukuk-u Milliye, sayı 57, 11.03.1914

[44] “Yeni hristiyanlaştırılanlar meselesi”, Kilise Gazetesi, sayı 9, 1.03.1914

[45] A.g.m.

[46] Ardenski, V., Svoi, a ne çujdi [Yabancının değil, bizim], s. 21, Sofya 1975; Diğer Balkan Savaşları, s. 147

[47] Bulgar Ortodoks Kilisesi’nin merkezi yönetim organı.

[48] Georgiev, V., St. Trifonov, a.g.e., s. 108

[49] Eldırov, S., “Balkanskite pravoslavni tsırkvi i voynite na Balkanite, 1912-1918” – V: sb. Balkanite mejdu mira i voynata XIV-XIX v. [“Balkan Ortodoks Kiliseleri ve Balkanlardaki Savaşlar 1912-1918”, Barışla Savaş Arasındaki Balkanlar XIV-XIX Yüzyıllar] s. 256, Sofya 2002

[50] Ardenski, V., Sönmüş Ocaklar, s. 87

[51] Eldırov, S., a.g.m., s. 264